Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich › Tom III › strona 414-419 Warszawa 1882
Janów, obecnie lubelskim przedtem ordynackim zwany, miasto powiatowe guberni lubelskiej, leży pod 50°42’2 szerokości półn. a 40°04’5 długości wschodniej, nad rzeką Białą, śród płaskowzgórza wzniesionego na 751 stóp nad poziom morza a 230 stóp nad poziom Lublina. Grunta przyległe do J. liche, piaszczyste. J. położony w końcu powiatu, jako punkt w którym ześrodkowują się interesa mieszkańców powiatu, jest miejscem niedogodnem, jako punkt handlowy bardzo lichem. Odległość od i Warszawy wynosi 228 wiorst, od Lublina 70 i wiorst, od linii drogi żel. nadwiślańskiej 61 wiorst, od najbliższej drogi żel. w Galicyi 49 , wiorst, od Wisły 35 wiorst. Połączony w części drogą bitą z Lublinem. Posiada sąd pokoju okręgu IV, należący do zjazdu sędziów w Lublinie i obejmujący miasto Kraśnik, zarząd powiatu, zarząd miejski, zarząd akcyzny okręgu III, obejmujący powiaty: janowski, biłgorajski i części powiatów zamojskiego, krasnostawskiego i nowoaleksandryjskiego; urząd pocztowy, stacyą telegraficzną, szpital powiatowy, więzienie śledcze ze szpitalem. Kościół parafialny katolicki podominikański, cerkiew parafialną, synagogę i dom modlitwy. Szkołę miejską jednoklasową i elementarną żeńską. W 1827 roku było tu 509 domów a . 3199 mk.; w 1860 roku liczono 550 dm. (27 murów.) i 3356 mk (1520 żydów) obecnie jest 5570 mk. (około 2500 żydów).
Istnieją tu dwie fabryki sukna i produkcyą na 7000 rs.; fabryka zapałek z produkcyą roczną na 6000 rs., 1 garbarnia wyrabiająca za 6000 rs. Z 20 ulic 9 posiada bruk; najgłówniejsza Zamojska przerzyna środek miasta i mieści przy końcu bardzo piękny ogród, założony z wielką pracą i własnym kosztem przez Józefa Sotowskiego urzędnika z biura powiatowego. W ogrodzie tym stoi obelisk z piaskowca (33 stóp wysoki) wzniesiony na miejscu, w którym Kościuszko, wracając z pod Dubienki, stał obozem. Wystawiono go w 1818 r. z publicznych składek. Dawniej mieściła się, oderwana obecnie, tablica z napisem: „Jaśnie Wielmożnemu Tadeuszowi Kościuszce, Dowódzcy Naczelnemu Wojsk Polskich, na pamiątkę, wdzięczni obywatele.” Miasto J. założone zostało na gruntach przyległej i dotąd istniejącej wsi Biała, przez Katarzynę z Ostroga, Tomasza Zamojskiego, podskarbiego w. kor., małżonkę, na mocy przywileju Władysława IV z dnia 21 lipca 1640 r. Wtedy to monarcha polski mieszkańców obdarzył prawem magdeburskiem, nadał osobną pieczęć z wyobrażeniem Najświętszej Panny, dozwolił zaprowadzić zgromadzenie kupieckie i rzemieślnicze, wyznaczył ośm jarmarków do roku, targi tygodniowe i t. p. W kilka lat potem syn wspomnionej Katarzyny, Jan Zamojski ordynat, zmienił nazwisko Biały na Janów, na pamiątkę swego imienia, a król Jan Kazimierz przywilejem 10 czerwca 1653 r. w Janowie datowanym, już mko Białę mianuje świeżo nazwanym Janowem, które z powodu przechodu różnych wojsk, morowem powietrzem dotknięte, ogniem i mieczem zniszczone, chcąc podnieść, nakazał omijać swojemu wojsku i rozmaitemi nadaniami wynagrodził. Dziedzice też ordynatowie Zamojscy w różnych czasach udzielali potem Janowowi wiele swobód i funduszami opatrywali, mianowicie wyżej wspomniany Jan Zamojski w r. 1664, Marcin wojewoda bracławski w r. 1687, który do dawniejszych trzy nowe jarmarki dodał, dozwolił mieszkańcom pobierać targowe i inne opłaty na rzecz miasta. Toż uczyniła i Anna Zamojska 1696 r.; ordynat Jan w roku 1770 i 1777, Aleksander r. 1792, Andrzej r. 1793 i w. i. Przywileje te po większej części ze zmianą czasu uchylone lub odebrane zostały. Miasto też przedtem było daleko ludniejsze i dobrze zabudowane. Kwitnęły w niem rozmaite rzemiosła, a mianowicie słynęły istniejące tu do r. 1831 fabryki cienkiego sukna, które wielki miały odbyt i zatrudniały przeszło 360 osób; po wypadkach owego roku zupełnie upadły. Istnieje tu wspaniały kościół z wysokiemi wieżami, poklasztorny po dominikanach, wystawiony przez rodzinę Zamojskich w r. 1650, słynący cudownym obrazem Najświętszej Panny, zdawna tu przy źródle objawionej, do którego niegdyś bardzo licznu zgromadzenia ludu ściągały i ściągają w dnie 8 września; przy kościele tutejszym istnieje oddawna zwyczaj w porze przedwieczornej uderzania w duży dzwon 9 razy za poległych pod Warną. W Janowie znajduje się kilkadziesiąt starych domów, zbudowanych na wsch. sposób, to jest niemających z frontu okien, tylko drzwi w półksiężyc z góry wycięte. Istniała tu widocznie osada jeńców tatarskich, o czem dotąd świadczą nazwiska niektórych mieszczan np. Ałałajka i t. d. Opis Janowa i rysunek kościoła podał Tygod. Ilustrowany (r. 1870, Nr. 135), rysunek pomnika Kościuszki (r. 1880, Nr. 17). W r. 1880 w miesiącu czerwcu J. został dotknięty klęską pożaru, zgorzało około 100 domów; obecnie miasto odbudowuje się, w miejsce domów drewnianych wznoszą murowane, kryte materyałem niepalnym, blachą i tekturą smołowcową.
Powiat janowski w gub. lubelskiej utworzony został w 1867 r. z 1/3 części dawnego powiatu zamojskiego (dawny powiat zamojski 99,33 kw. mil). Graniczy od północy z powiatami: lubelskim, krasnostawskim i nowoaleksandryjskim, od wschodu z krasnostawskim i biłgorajskim, od południa z biłgorajskim i Galicyą; na zachodzie Wisła odgranicza go od gubernii radomskiej. Obszar powiatu obejmuje 35,66 mil kw. (297,014 mr.); w powiecie mieszczą się 2 miasteczka, 4 osady (z dawnych miasteczek) i 250 wsi i kolonij. Powierzchnia pow. przedstawia rozległą wyżynę, wznoszącą się stopniowo od brzegów Wisły w kierunkach południowo-wschodnim i północno-zachodnim, stanowiącą część większą wyżyny lubelskiej. Wzniesienie jej wzrasta od 700 do 900 — 950 stóp nad poziom morza. Wzgórza te noszą najczęściej nazwy miejscowości, w których się znajdują, jako to: góry olbienckie, chrzanowskie i urzędowskie; te ostatnie około 950 stóp, stanowią najwyższy punkt w powiecie (myli Się Joachim Szyc, w rysie geograficznym dawnej Polski, jak również i Baliński, uważając punkt ten za najwyższy w gubernii lubelskiej; najwyższym bowiem punktem w gubernii jest wieś Huta w powiecie krasnostawskim, 1050 stóp). Góra Chełma stożkowata; piaszczyste około Modliborzyc góry Sławiankami zwane; wapienne w Opolu nad Wisłą, zkąd prześliczny widok na rzekę i wsie galicyjskie. We wschodniej części powiatu a mianowicie w gminach Brzozówka, Chrzanów, Modliborzyce i Kawęczyn, występują liczne wąwozy, jary i rozdoły.
Co do geologicznej budowy występuje tu przeważnie formacya kredowa, ciągnąc się pasem stopniowo zwężającym się od północno-wschodu ku południo-zachodowi. Formacye trzeciorzędowe zajmują niewielką przestrzeń, rozpoczynając się w środkowej części powiatu w gminie Brzozówka (na pograniczu gm. trzydnickiej), ciągnąc się z północo-zachodu na południo-wschód, ku Modliborzycom, gdzie zwężone rozszerzają się następnie na granicy powiatu biłgorajskiego. Margle liasowe występują przeważnie w gminach dzierzkowickiej i urzędowskiej, tworząc trójkąt, którego wierzchołek stanowi Urzędów (zwane tutaj „Urzędowską Opoką”), boki zaś wsie: Wyźnica i Dzierzkowice. Margle te częściowo znajdują się również na wyżynach dotykających brzegów Wisły (w nizinie rzeki Struży). Najświeższe warstwy napływowe (wiślane) stanowią glebę doliny Wisły, piaski a pod nimi iły aluwialne rozpoczynają się wąskim, następnie znacznie rozszerzonym pasem od zachodnio-południowej strony (przy wsiach Zabełczu i Kosinie) ku południowo-wschodniej, wchodząc w powiat biłgorajski. Głazy narzutowe, granitowe, znajdują się przeważnie około Urzędowa, wsi Wyźnicy i Księżomieszy; ogromne piaskowce, w lasach do Wierzchowisk należących i około rzeki Łysakowa, zaś około osady Annopola na gruntach przeważnie piaszczystych rozrzucone massy syenitów czy też syenito-granitów. Badania geologiczne w powiecie janowskim prowadzili: prof. Trejdosiewicz (ob. „Pam. fizyograficzny” z T. 1881) i prof. Jurkiewicz („o miełowoj formacyi w lublinskoj gubernii”). Gleba różnorodna: na gruntach piaszczystych w zachodnio-południo-wej i południowo-wschodniej części powiatu licha, żytnia (w obszarze tym znaczną przestrzeń zajmują lasy i bagna). Na gruntach piaszczysto-gliniastych występujących częściowo w gminach: annopolskiej, dzierzkowiekiej, gościeradowskiej, kosińskiej i urzędowskiej, przy silniejszej sterkoryzacyi udaje się pszenica; niewielkie przestrzenie gruntów margli-stych stanowią ziemię bogatą pszenną. Zaś grunta gliniaste zajmujące resztę przestrzeni w powiecie wypada zaliczyć do ziemi pszennej II klassy; przy racyonalnem bowiem płodo-zmiennem gospodarstwie zasiew pszenicy daje rezultaty dobre. Glina tutejsza nosi nazwę glinki lubelskiej (z wyglądu podobna do glinki popielatką zwanej, uboższa od niej w części organiczne). Główną wadę tutejszej gleby stanowi mało przepuszczalne podłoże, albowiem pod warstwą rodzajną występują szaro-niebieskawe iły; przepuszczalność ta zmniejsza się w kierunku od północo-zachodu ku południo-wschodowi. Drugą wadę stanowią niewielkie wzgórki z glinką czerwonawą. Z powodu przymieszki wodanu tlenniku żelaza przez wypalenie tych miejsc wadę tę łatwo usunąć.
Największy obszar ziemi należy do ordynacyi Zamojskich, 18 folwarków, wszystkie wydzierżawione (lasy ordyn. w pow., ob. Kraśnik, leśnictwo kraśnickie). Majątków donacyjnych w powiecie janowskim 3: Dzierzkowice, Księżomiesz (dawne starostwo urzędówskie), Zakrzówek (dawniej własność Czartoryskich). Większe gospodarstwa rolne stopniowo podnoszą się; obecnie niemal w całkowitej kulturze majątki: Kępa, Potoczek, Popkowice, Olbiencin, Metelin, Wilkołaz dolny i Struża; w częściowej przeszło 25 majątków. Najniżej stoją pod względem kultury majątki podachowne, stanowiące własność osób posiadających specyalne prawo nabywania tychże dóbr. Główne produkta, wytwarzane przez większą własność, stanowią: rzepaki (na powiślu), pszenica, koniczyny, jęczmień, owies, żyto, kartofle i buraki cukrowe. U mniejszych właścicieli: żyto, jęczmień, tatarka, owies, kartofle i len, który w znaczniejszych ilościach sieją włościanie w okolicy Godziszowa i Kawenczyna. Zamożność włościan ogólnie biorąc zaledwie średnia; najlepiej się mają we wsiach ordynackich (przyczyniło się do tego wcześniejsze oczynszowanie w 1846 — 1848 roku), szczególniej zaś we wsiach Godziszowie i Wilkołazie, gdzie wielu z nich hoduje piękne konie. W przeciągu ostatnich lat 14 większa własność znacznie się zmniejszyła przez parcelacyą; całkowitemu rozczłonkowaniu uległy dobra: Chrzanów, Dąbrówka, Rudnik, Radwanówka, Osiny, Wola potocka, Stany, Potok wielki, Polichna górna, Polichna dolna i Świeciachów; częściowej parcelacyi z korzyścią dla większych gospodarstw: Popkowice, Bliskowice, Opoka, Liśnik mały, Grabówka, Olbiencin, Zdziechowice i Ostrów. Kolonistami są po największej części przybysze z Galicyi polskiego pochodzenia i włościanie miejscowi; tylko w Woli Potockiej i kolonii Natalinie Niemcy.
Lasy pokrywające 1/3 część powiatu sprzyjają wytwarzaniu się licznych rzek, strumieni i błot. W południowo-wschodniej części powiatu powstają rzeki: Biała ma źródła w Godziszowie, przyjmuje poniżej osady leśnej (Pikule) dopływ Trzebesznę lub Zajemnę, bieży w kierunku z północo-wsohodu na płd.- zachód, wpada około Łążka ordynackiego do Bukowny. Branwica bierze początek we wsi Branew, płynie równolegle do poprzedniej, również przez lasy, wpada do Bukowny pod wsią Momoty dolne. Czartosowa lub Czartowa, maleńki strumyk, bierze początek z błot leśnych około Szklarni, wpada również do Bukowny. Wszystkie te rzeczki z wiosną zabierają w części wody błot leśnych. Rzeka Bukowna ma źródła w pow. biłgorajskim; zaś w pow. janowskim bieży przez niewielką przestrzeń w kierunku ze wschodu na zachód, odgranicza niemal powiat od Galicyi, gdzie wkroczywszy wpada do Sanu. Oprócz powyżej wymienionych w lasach graniczących: z półn. z Łążkiem Zaklikowskim, Zaklikowem i Modliborzycami, ze wschodu z Janowem a z południa i zachodu z Galicyą, z błot noszących najczęściej nazwy miejscowości do których należą jak np. błota: stojeszyńskie, zdziechowickie i Sienielity błoto (nazwa specyalna), powstaje kilka strumyków, z których jeden nosi nazwę Moszków: inne o nieustalonych nazwach; wszystkie bieżą w kierunku z północo- wschodu na południo-zachód, wkraczają do Galicyi i wpadają do Sanu. Rzeka Łada ma źródła w Chrzanowie, bieży przez niewielką przestrzeń w pow. janowskim, wkracza w biłgorajski, gdzie uchodzi do Tanwi i wraz z nią wpada do Sanu w Galicyi pod Ulanowem. W środkowo wschodniej części powiatu w gminie Modliborzyce we wsi Wierzchowiska bierze początek rzeka Sanna; źródła jej biją z pod wzgórz lesistych, kierunek z północo-wschodu na południo-zachód utrzymuje się do Modliborzyc, gdzie tworząc kolano zmienia kierunek na zachodnio-północny. Długość jej wynosi wiorst 26. Rzeka ta z wiosną niesie bogate namuły; wody jej zużytkowano w nawodnieniu łąk w dobrach: Wolica, Lute i Potoczek. Oprócz kilku strumieni bez nazwy we wsi Potoczku przyjmuje strumyk Potok zwany, mający źródła we wsi Potok Stany, zaś o wiorst 6 od swego ujścia przyjmuje dwa znaczniejsze dopływy Karasiówkę i Tuczyn; wpada do Wisły na gruntach do dóbr Opoki należących. Ujście jej w zimie stanowi dogodną przystań dla berlinek. W środkowej części powiatu w gminie trzydnickiej we wsi Olbiencinie bierze początek rzeczka Tuczyn u źródeł zwana Olbientką. Źródła jej biją z pod wzgórz wapiennych na 600 stóp wyniesionych nad poziom morza, długość jej wynosi 18 wiorst, kierunek z płn.- wschodu na południo-zachód utrzymuje się stale. Na wiosnę i po zlewach znacznie wody jej wzbierają. Oprócz źródeł nad jej korytem położonych, które wody jej powiększają, przyjmuje w Lipniku dużym strumień Zimnowodą zwany; w Gościeradowie zaś strumień bez nazwy, mający źródła w lesie Dąbrową zwanym. Tuczyn wpada do Sanu pod Janiszowem, większą połowę swej drogi licząc od źródeł bieży przez malowniczą okolicę. Rzeka Karasiówka ma źródła we wsi Rzeczycy księżej, o wiorst 6 od źródeł Tuczyna, na wiosnę znacznie wzbiera; kierunek z północo-wschodu na południo- zachód utrzymuje do Zdziechowic, gdzie tworząc kolano zmienia kierunek na zachodnio- północny; oprócz kilku strumyków bez nazwy, we wsi Węglinie przyjmnje najznaczniejszy dopływ rz. Jędrzejówkę, wpada do Sanu pomiędzy wsiami Kosinem i Janiszowem, o pół wiorst od ujścia Tuczyna. W pierwszej połowie swej drogi bieży przez najwięcej malowniczą okolicę w powiecie. Rzeczka Jędrzejówka ma źródła we wsi Trzydniku na łąkach tor ilastych, długość jej wiorst 10, kierunek z północo-wschodu na południo-zachód. Rzeka Struża ma źródła we wsi Sładkowie, gm. Brzozówka, o wiorst 4 od źródeł Bystrzycy; przerzyna wzdłuż gminę dzierzkowicką, wkracza następnie w powiat nowoaleksandryjski i pod Józefowem wpada do Wisły (rzeka ta mylnie na karcie wojenno-topograficznej nazwana Wyźnicą). Kierunek jej z południo-wschodu na północo-zachód utrzymuje się stale. W nizinie rzeki Struży najwięcej łąk w powiecie janowskim, przeszło 1000 morgów. Rzeka Struża ma liczne dopływy, z których naj-znaczniejszemi są: strumyk Źródliska, wpadający pod Kraśnikiem; strumyk Wyżnica mający źródła we wsi Budzyniu; rzeka Urzędówka 18 wiorst długości, źródła jej pomiędzy wsiami Wolą Rudnicką i Wilkołazem, u źródeł beż nazwy, dalej w Popkowicaeh zwana Suką, wlewa się do Struży w Dzierzkowicach dwiema odnogami. Rzeczka ta zmienia ustawicznie swój kierunek aż do przedmieść urzędowskich, zkąd bieży juz stale z północo-wschodu na południo-zachód. Rzeka Podlipie ma źródła w Bokach, gminie urzędowskiej. wkracza w powiat nowoaleksaudryjski, wpada do Struży pod Prawnem. Kierunek jej z północo-wschodu na południo-zachód. W północo-wschodniej częśoi powiatu we wsi Sułowie, gminie Zakrzówek, ma źródła pod znacznemi wzgórzami rzeka Bystrzyca, najznaczniejszy dopływ Wieprza; wpada do niego w powiecie lubartowskim, zaś w powiecie janowskim przebiega 10 wiorst przestrzeni; w nizinie jej w Zakrzówku wyborne łąki. W północnej części powiatu bierze początek kilka strumyków bez nazwy, około wsi Kłodnicy; mają one swoje ujście do rzeki Chodla w powiecie lubelskim. Wisła na przestrzeni 24 wiorst odgranicza powiat janowski od gubernii radomskiej, przyjmuje w janowskim jedyny dopływ rzekę Sannę; w nizinie Wisły bogate łąki i wyborna gleba, niedająca się częstokroć zużytkowywać z powodu sporów serwitutowych. Dawne koryto Wisły, zwane Łachą Wiślaną, obfituje w ryby. Najuboższą pod względem wód w powiecie jest gm. Brzozówka. Niezależnie od błot leśnych powyżej opisanych, w Chrzanowie szlacheckim . występują błota zwane Ładą; zajmują przeszło 100 mr., stanowią prawdopodobnie pozostałość po niegdyś tu istniejących jeziorach; pomiędzy wsiami Rudnikiem i Wilkołazem około 100 m. błot zwanych Jazami. Jak w Chrzanowie tak i tutaj poławiają się ryby. W lesie wilkołaskim jezioro bez nazwy 4-morgowej przestrzeni, głębokie stóp 20, W dalekiej przeszłości w nizinie rzeki Struży, począwszy od Kraśnika aż do Dzierzkowic, istniały ogromne stawy; szereg ich zajmował przeszło 1000-morgową przestrzeń; świadczą o tem duże groble na łąkach kraśnickich, oraz we wsiach: Wyżnicy, Wyżniance i Dzierzkowicach (że stawy te istniały i nosiły nazwę królewskich ob. Dzierzkowice, przywileje wybrańców). Ostatnim śladem tych stawów był duży słynny z wybornych szczupaków staw wyźnianecki, przed paru laty zniesiony. Obecnie w pow. janowskim znajduje się przeszło 50 stawów i kilkadziesiąt sadzawek. Rybołówstwo w wielu stawach i sadzawkach sztucznie zaprowadzone, na szczególniejszą jednak uwagę zasługuje w Potoczku, gdzie umiejętną ręką z nieużytków i błot stworzono cały szereg sadzawek obficie zarybionych; dalsze prace w tym kierunku ciągle się prowadzą i z czasem stanowić będą jedno z najlepiej urządzonych rybołóstw w kraju. Lasy stanowiące według wykazów urzędowych 1/3 część powiatu, 90000 mr. w rzeczywistości zaś 1/4, 75000 mr., w znacznej części należą do ordynacyi Zamojskich. Lasy rządowe należą do nowoaleksandryjskiego leśnictwa, z prywatnych zaś największe przestrzenie leśne należą do dóbr: Gościeradów około 10000, Dzierzkowice, Zdziechowice, Modliborzyce, Stojeszyn, Boiska, Sosnowa-Wola, Opoka i Zakrzówek. W 1879 r. rozpoczęto w dobrach Potoczek i Zdziechowice na znacznych przestrzeniach zalesiać nieużytki i urządzać lasy istniejące; również urządzają lasy, dobra: Moniaki, Popkowice, Lute, Wolica i Olbiencin.
Przemysł fabryczny, jakkolwiek mało rozwinięty, pod względem wysokości cyfry rocznej produkcyi ustępuje li tylko powiatowi lubelskiemu. Z fabryk znaczniejszych znajdują się tutaj: zakłady żelazne w Irenie 600000 rs. produkcyi rocznej. Cukrownia w Zakrzówku 150000 rs. Dwie fabryki mączki kartoflanej w Potoczku i Jakubowicach 30000 rubli (produkcya ta znacznie z czasem się zwiększy; chwilowy bowiem zastój należy przypisać zmianie właściciela), huta szklarnia 9000 rs., dwie fabryki sukna w Janowie 7000 rs., 3 garbarnie 10000 rs., 4 gorzelnie 60000, gożdziamia w Zaklikowie 10000 rs., 5 browarów 20000 rs., 2 terpentyniarnie w Rudkach i Dzierzkowicach 9000 rs., papiernia 1500 rs., 2 fabryki miodu 1500 rs., oprócz tego znajduje się kilka pieców wapiennych, kilkanaście cegielni, młynów, wiatraków i tartaków przeszło sto; ogólnie więc roczna produkcya dochodzi do 1,000,000 rs. Dwa główne trakty przerzynają powiat pierwszy lubelsko-wiślany wiorst 44, w tem drogi bitej 26 wiorst od granicy pow. lubelskiego do Annopola nad Wisłą; drugi janowsko-kraśnicki wiorst 28, w tern drogi bitej w. 20; dalej przedłużą się ten trakt ku granicy w pow. biłgorajskiego wiorst 10, w tern drogi bitej w. 3. Droga bita istnieje jeszcze na przestrzeni od Zaklikowa do Ireny w. 3; w ogóle więc dróg bitych w powiecie w. 54. Drogi 2-go rzędu zwyczajne z Urzędowa do Annopola, Bełżyc i Kraśnika (dawny trakt pocztowy) i z Annopola do Józefowa nad Wisłą. Drogi gminne w znośnym stanie, jakkolwiek wiele czasu i robocizny marnuje się częstokroć przez nieumiejętne kierownictwo. Przed 2-ma laty istniał projekt przeprowadzenia dróg bitych z Ireny do Zawichosta nad Wisłą oraz dopełniania traktów lubelsko-wiślanego i janowsko-kraśnickiego. Przedsiębiorstwa tego miano dokonać prywatnym funduszem na rachunek funduszów szosowych gubernialnych, zkąd przedsiębiorcy mieli częściowo wycofywać wyłożony kapitał; projekt ten dotychczas nie uzyskał zatwierdzenia władzy.
Z miejscowości historycznych w powiecie jak Kraśnik, Urzędów i inne będą pod właściwemi literami. W przeszłości w dzisiejszym pow. janowskim miały tu swoje posiadłości dawne rodziny: Kraśnickich, Rzeczyckich, Bobowskich, Wierzbickich, Zaklików, Górków, Gorajskich, Tenczyńskich, Olelkiewiczów-Słuckich, Wybranowskich, Rejów, Moszyńskich i Myszkowskich. Pod względem etnograficznym na tak niewielkiej przestrzeni 35,66 mil ciekawe dają się widzieć różnice; innym jest typ nadwiślanina, innym mieszkańca środkowej i północnej części powiatu. We wsi Wilkołazie np. mężczyźni odznaczają się silną wspaniałą budową; największy ztąd procent rekrutów. Po linii ciągnącej się od Blinowa na Wierzchowiska aż po Chrzanów, Godziszów i Kawęczyn t. j. w wschodniej części powiatu typy tutejsze cokolwiek zbliżone do mieszkańców powiatu biłgorajskiego, rusinów. Mieszczanie i mieszkańcy osad (dawnych miasteczek) przedstawiają również wybitne różnice; pochodzi to prawdopodobnie ztąd, że niemal wszystkie te miejscowości rządziły się prawem magdeburskiem, otrzymując je w różnych epokach, a wraz z niem obcych przybyszów, którzy, choć łączyli się z miejscową ludnością i całkowicie polonizowali, to jednak, pod względem typu, względnie swój specyalny charakter utrzymali. W 1879 r. było ludności 75676, w tern mężczyzn 36663,kobiet 39013; podług stanów: szlachty 717, duchownych 30, mieszczan 4052, handlarzy 5620, mieszkańców osad (dawnych miasteczek) 6740, kolonistów 5624, żołnierzy dymisyonowanych i ich rodzin 1496, obcych poddanych 1774 i włościan 52669. Podług wyznań katolików 65569, żydów 8275, w tern kobiet 4262, mężczyzn 4013, prawosł. 1614 (3 parafie: Janów, Otrocz i Branęw; 2 ostatnie byli unici, w tern męż. 813, kob. 801) i protestantów 223. Pod względem sądów gminnych powiat dzieli się na 4 okręgi: 1) gościeradzki, 2) popkowiecki, 3) potocki i 4) janowski. Gmin 13: Annopol, Brzozówka, Chrzanów, Dzierzkowice, Gościeradów, Kawęczyn, Kosin, Modliborzyce, Trzydnik, Urzędów, Wilkołaz, Zaklików i Zakrzówek. Dekanat janowski dzieli się na parafie: Batorz filia w Bożej Woli, Borów, Boiska, Boby, Dzierzkowice filia w Księżomierzy, Gościeradów, Janów, Kraśnik, Modliborzyce, Popkowice, Potok Wielki, filie Blinów i Rzeczyca Ziemiańska, Swieciechów, Urzędów, Wilkołaz, Zaklików i Zakrzówek. Najstarszym jest kościół w Potoku na początku XIV w. wzniesiony, najpiękniejszym kraśnicki po klasztorze kanoników regularnych. Według wykazów urzędowych przestrzeń powiatu 297014 mr. dzieli się na: ziemi ornej 163228 mr., lasów 90000 m., bagna, rzeki i drogi 8000 m., nieużytki i krzaki 20612 m., ogrody 7904 m., łąki 9160. W rzeczywistości zaś przestrzeń ziemi ornej co najmniej wynosi 178000, lasy zaś nie więcej nad 75000 m.; w wielu bowiem miejscowościach znaczne przestrzenie leśne zamieniono na żyzne niwy. W ciągu 3 lat od 1870—1873 przeciętny wysiew wynosił pszenicy 3300 czetw., zebrano 10330 czetw.; żyta 22000, zebrano 70000 czetw. Obecnie wysiew pszenicy co najmniej wypada podwoić, w miarę bowiem postępu gospodarstw większych i krudowania lasów coraz znaczniejsze przestrzenie obsiewane są pszenicą. Pod względem roślinności powiat tutejszy nie przedstawia wybitnej różnicy od innych okolic królestwa; zachowały się tu jednakże w lasach ordynackich w północno-wsch. części powiatu około wsi Szatarki, modrzewie w znaczniejszej ilości, zaś w płd.-wsch. części powiatu lasy bukowe, należące w części do ordynacyi, w części zaś do dóbr Wierzchowiska i Pasieka. W południowo-zachodniej części powiatu po nad granicą galicyjską w lasach ordynackich około wsi Lipy nierzadko spotyka się jesiony, klony i wiązy, również rosną one w lasach sąsiadujących z poprzedniemi do dóbr Stojeszyna należącemi. Szkółek początkowych w powiecie znajduje się 22, budzą one jednakże mało zaufania pomiędzy ludnością wiejską, w ogóle chętną i pragnącą nauki. Głównemi portami zbytu produktów rolnych do niedawnego czasu były (i dzisiaj są dla drzewa) osada Annopol i wieś Janiszów naprzeciwko Zawichostu. Obecnie po otwarciu kolei nadwiślańskiej zboże odstawia się przeważnie do Lublina lub też do Konopnicy, najbliższej stacyi, oddalonej od Kraśnika, środkowego punktu powiatu, o wiorst 36.
Aleksander Mikuliński.
