CMENTARZ BIALSKI

Cmentarz bialski to największa i jedna z najstarszych nekropolii w regionie janowskim. Zajmuje powierzchnię 5,69 ha. Położny jest przy ulicy Bialskiej, na obrzeżach miasta, na łagodnym stoku doliny. Otoczony jest zabudową podmiejską (od północnego-wschodu zwartą zabudową ulicy Kamiennej) oraz sadami i ogrodami. Cmentarz jest rozplanowany na planie prostokąta, a od głównej alei, ciągnącej się z zachodu na wschód, regularnie odchodzą alejki boczne. Cmentarz posiada murowane ogrodzenie. Znajduje się na nim kaplica cmentarna zbudowana w latach osiemdziesiątych XX w. oraz dawna kostnica i budynek gospodarczy. Zieleń na cmentarzu jest rozmieszczona głównie w zachodniej części oraz wzdłuż alejek i południowej części ogrodzenia – są to starodrzewy: lipa, kasztanowiec, jesion, klon, dąb, łącznie ok. 100 sztuk. Szpalery świerkowe znajdują się w części wschodniej. W 1991 r. cmentarz bialski został wpisany do rejestru zabytków[1].

Cmentarz bialski jest użytkowany od 1856 r. (jego historię przedstawiłem w poprzednim numerze Janowskich Korzeni). W tym czasie pochowano na nim około 50 tys. osób (szczegółowe dane za każdy rok przedstawia tabela nr 1.). Byli to wierni z parafii Biała, a od 1867 r. Janów Lubelski. Pochodzili oni z następujących miejscowości: Janów Lubelski, Biała, Biała Poduchowna, Podlaski, Pikule, Ruda, Borownica, Kopce, Łążek Ordynacki i Garncarski, Jonaki, Szklarnia, Zofianka Górna, Zofianka Dolna, Kawęczyn Nowa Osada, Flisy (do chwili obecnej); Dzwola, Konstantów, Kocudza Górna, Kocudza, Władysławów, Kapronie, Zdzisławice – do 1920 r.; Momoty Jakubowe, Momoty Nowa Osada – do 1929 r.; Momoty Górne, Momoty Dolne, Ujście, Kiszki, Szewce – do 1958 r.; Krzemień, – do 1985 r.; Kawęczyn, Wólka Ratajska, Rataj Ordynacki i Poduchowny – do 1985 r.; Andrzejów – do 1989 r. Obecnie cmentarz ten użytkują dwie janowskie parafie – św. Jana Chrzciciela i św. Jadwigi.

Tab. 1. Liczba zgonów w parafii janowskiej w okresie 1856-2004.

Rok	Zgony	Rok	Zgony	Rok	Zgony	Rok	Zgony	Rok	Zgony	Rok	Zgony	Rok	Zgony	Rok	Zgony
1856	499	1875	475	1894	680	1913	542	1932	304	1951	189	1970	166	1989	142
1857	381	1876	518	1895	693	1914	540	1933	262	1952	164	1971	162	1990	165
1858	366	1877	515	1896	466	1915	577	1934	252	1953	163	1972	158	1991	157
1859	321	1878	371	1897	412	1916	457	1935	256	1954	185	1973	154	1992	120
1860	333	1879	430	1898	425	1917	443	1936	241	1955	174	1974	151	1993	156
1861	536	1880	543	1899	470	1918	612	1937	300	1956	184	1975	181	1994	157
1862	373	1881	962	1900	606	1919	644	1938	247	1957	200	1976	180	1995	117
1863	363	1882	424	1901	481	1920	661	1939	316	1958	170	1977	171	1996	120
1864	336	1883	387	1902	449	1921	487	1940	277	1959	170	1978	164	1997	100
1865	370	1884	371	1903	497	1922	445	1941	332	1960	146	1979	172	1998	88
1866	508	1885	489	1904	636	1923	360	1942	455	1961	161	1980	167	1999	97
1867	384	1886	434	1905	609	1924	361	1943	473	1962	169	1981	154	2000	81
1868	405	1887	469	1906	500	1925	380	1944	440	1963	155	1982	160	2001	.
1869	579	1888	627	1907	519	1926	378	1945	275	1964	153	1983	163	2002	.
1870	355	1889	571	1908	460	1927	419	1946	224	1965	152	1984	170	2003	.
1871	440	1890	546	1909	470	1928	319	1947	197	1966	128	1985	159	2004	.
1872	716	1891	446	1910	553	1929	300	1948	160	1967	146	1986	145
1873	722	1892	512	1911	688	1930	275	1949	188	1968	120	1987	149
1874	376	1893	445	1912	502	1931	322	1950	200	1969	165	1988	157

Lata 1996-2004 obejmują obie janowskie parafie.

Na cmentarzu znajduje się ponad 4 tys. grobów. Zdecydowana większość z nich (ponad 3 tys.) pochodzi z II połowy XX w. Z II połowy XIX w. i I połowy XX w. zachowało się ok. 700 mogił. Wśród grobów można wyróżnić mogiły ziemne, zwieńczone drewnianymi, cementowymi lub metalowymi krzyżami, oraz cementowe, lastrykowe i marmurowe. Najstarsze nagrobki (do połowy XX w.) wykonane są z kamienia, czasami zwieńczonymi metalowymi krzyżami. Sporadycznie zdarzają się również pomniki żeliwne (z II poł. XIX w.). Zachowało się także 17 płyt kamiennych. Począwszy od lat sześćdziesiątych XX w. zaczęły się pojawiać nagrobki lastrykowe, które obecnie dominują.

Kilkaset najstarszych nagrobków (108 z II poł. XIX w. i ok. 110 z I poł. XX) posiada wartości artystyczne. Są one wykonane w stylach: klasycystycznym, romantycznym, neogotyckim, eklektycznym, ludowym i skupione są przy głównej alei oraz w zachodniej części cmentarza. Najstarsze zachowane nagrobki pochodzą z pierwszych lat istnienia cmentarza: z 1861 r. mogiła Agnieszki z Bielaków Fusiarskiej mieszczanki janowskiej; z 1863 r. mogiła Józefa Odelskiego, burmistrza Janowa Lubelskiego oraz z 1864 r. mogiła Hiacynta Dąbrowskiego, budowniczego powiatu janowskiego.

Nagrobki zawierają podstawowe informacje o osobie zmarłego: imię, nazwisko, lata życia i datę śmierci, rzadziej datę urodzin. Jeśli chodzi o napisy to dominują te o treści religijnej wyrażającej wiarę i ufność Bogu. W okresie do I wojny światowej najczęściej spotyka się inskrypcje: „Pokój Jego (Ich) Duszy (–om)”, „Prosi o Westchnienie Do Boga”, a także inne: „Zasnął w Bogu”, „Prosi o Zdrowaś Maryja”, „Bądź Wola Twoja”, „Cześć Jego Pamięci”, „Spokój Jego Duszy”, „Wola Twoja Panie”, „Prosi o Modlitwę do Boga”, „Spokój Wieczny Jego Duszy”, „D.O.M.”, „Wieczny Pokój Jej (Jego) Duszy”, „Prosi o Westchnienie do Boga”, „Boże Zmiłuj się Nad Nim”, „Pokój Ich Cieniom”, „Wieczny Odpoczynek Racz Jej Dać Panie”. Niektóre z nich występują również później. Współcześnie dominują napisy: „Ave Maria”, „Cześć Jego (Jej) Pamięci”, „Wola Twoja Panie”, „W Bogu Nasza Ufność”, „Proszę o Zdrowaś Maryja”, „Jezu Ufam Tobie”. Inskrypcje nagrobne często zawierają informację o tragicznej śmierci. Na grobach dzieci można przeczytać, że zmarły „Powiększył Grono Aniołków”. W mniejszości są napisy w stylu: „Najukochańszym Rodzicom”, „Najukochańszej Matce Naszej”, „Kochanej Siostrze i Szwagrowi”, „Kochanemu Ojcu Dzieci”, „Kochany Syn Pozostawił Ojca i Rodzinę”, „Najdroższe Dzieci Najlepszej Matce”, „Dobremu, Drogiemu i Niezastąpionemu Pracownikowi Mistrz”, „Tu Oczekują Zmartwychwstania Najdroższe Nam Popioły”, „Żyłem Dla Innych Non Omnis Moriar”, „Pozostali Syn i Córka Błagają o Westchnienie Pobożne za Ich Dusze”, „Była Wzorem Kobiety i Matki”, „Pozostawiając w Żalu Głębokim Rodziców i Rodzeństwo”, „Wszystko co Najdroższe ta Mogiła Mieści”.

Epitafia dominują głównie na starszych nagrobkach. Jako przykładowe można podać następujące: „Ten Słaby Dowód Niepowetowanej Straty Składają na Pamiątkę Wdzięczne Dzieci Najlepszym Rodzicom”; Żyli bo Chciałeś, Odeszli bo Kazałeś Zbaw Ich bo Możesz o Boże”; „Czas Znieruszył Rzymu Szczyty Czas Żelazo Twarde Kruszy ale Ciebie z Mojej Duszy Nikt i Nigdy Nie Wyruszy”; „Życie Jego Było Wierna Służbą Bogu i Ludziom Miłosierdzie Twoje Panie Nad Nim na Wieki”. Sporadycznie zdarzają się cytaty z Pisma Świętego, np. „Pójdźcie do Mnie Wszyscy Którzyście Spracowani i Obciążeni a Ja Wam Sprawię Odpocznienie”; „Miłosierni w Panu Umierają Obj 14:13”; „Żal Mi Cię Bracie Jonatha (II Reg. 1,26)”.

Czasami inskrypcje informują kto ufundował pomnik: „Mąż Tę Pamiątkę Postawił”, „Dziadkowie”, „Wdzięczne Córki Tę Pamiątkę Kładą”, „Ukochanym Rodzicom na Pamiątkę Drogie Dla Nich Dzieci Wznoszą”, „Tę Tablicę Ofiarowała Siostrzenica”, „Wdzięczne Dzieci i Wnuki”.

Wybrane osoby pochowane na bialskim cmentarzu:

Wykaz uwzględnia osoby, w przypadku których informacje o ich zawodzie, pełnionych funkcjach itp., zawierały inskrypcje nagrobne.

Duchowni i zakonnice

2. 2. ks. Stanisław Orzeł, kanonik Kolegiaty Zamojskiej, 1905-1994.
3. 6. ks. Jan Pawełkiewicz, zm. 1880 r., 60 l.,
4. 8. ks. Antoni Ryszka, przez 22 lata duszpasterz w parafii Janów Lubelski, 1875-1928.
5. 10. ks. [brak nazwiska], kapelan wojskowy, zamordowany przez Niemców w 1939 r.
6. 11. ks. Jan Dąbek, 1864-1893.
7. 40. ks. Edward Kiełb, proboszcz parafii Honiatycze, 1916-1973.
8. 41. ks. proboszcz Stefan Kędra, zm. 1955 r., 51 l.
9. 51. ks. dr Stanisław Kolski, kapłan diecezji terespolskiej, tułacz i wygnaniec, zm. 1961 r., 71 l.
10. 67. ks. dr Marian Pawlos, kapłan zgromadzenia księży misjonarzy, 43 lat w kapłaństwie, 1929-1997.
11. 68. ks. Łukasz Zezuliński, proboszcz parafii Krężnica Jara, zginął od kul bandytów 23.12.1939 r., 53 l.
12. 73. ks. prałat Roman Kwieciński, proboszcz janowski, zm. 1986.
13. 74. ks. Czesław Dmochowski, proboszcz janowski, zm. 1987 r.
14. 75. ks. Ryszard Jakubiec, zm. 1982 r., 32 l.
15. 85. ks. Franciszek Trochonowicz, mgr nauk społecznych, kanonik kapituły zamojskiej, proboszcz i dziekan janowski, były więzień hitlerowskich obozów koncentracyjnych w Oranienburgu i Dachau, 1906-1969.
16. 86. ks. Jan Moskal, proboszcz parafii Bogoria, 1907-1963.
17. 81. Siostry zakonne ze zgromadzenia ss. Służebniczek: s. Anastazja Katarzyna Bajwalska, zm. 1960, 85 l.; Celestyna Elżbieta Boduor, zm. 1977, 76 l.; Wissariona Olga Oleksyn, 1903-1983; Chiniona Zofia Popowicz, 1905-1984; Kornelia Dominika Chomyszyn, 1916-1984; Waleria Olga Mrychin 1911-1985.
18. 89. Grobowiec Sióstr Zakonnych: Leontyna Maria Dacków 1911-86; Doroteia Maria Makuch 1905-88; Eunykia Anna Podboraczyńska 1903-93; Tarzycja Julia Sokolik 1929-93; Daria Kornelia Kwiatkowska 1917-94; Anastazja Stefania Niedziełka 1913-95; Teofilakta Maria Osciuk 1920-97; Chryzanta Maria Kuśpiś 1924-2001.

Żołnierze i Policjanci

1. 1. Michał Zarzeczny, przodownik Policji Państwowej, zm. 1930 r., 39 l.
2. 3. Tomasz Król, posterunkowy Policji Państwowej, poległ w walce z bandytami, 1892-1922.
3. 4. Pomnik „Polegli za Ojczyznę” 20 IX 1939 r., głaz „Katyń 1940 r. Ziemia z grobów katyńskich przywieziona przez parafian janowskich w 1989 r., 3.V.1990 r.”; mała tablica „oficer polski poległ w walce o miasto Janów dnia 29.XII.1989 r.”; pomnik „ppor. Józef Sitarz, ppor. Jan Sztejbnis Polegli za Ojczyznę, 29 IX 1939 r.”.
4. 13. Aleksander Sienicki, kapitan korpusu Musnioniego, zginął w bitwie pod Krynkami, styczeń 1918 r., 24 l.
5. 14. Stanisław Graboś, uczestnik powstania warszawskiego, więzień Auschwitz i Leitmeritz, zm. 1944 r., 36 l.
6. 16. Franciszek Rzymski, uczestnik powstania styczniowego, 1840-1913.
7. 28. Eugeniusz Dąbrowski, obywatel ziemski, oficer byłych wojsk polskich, zm. 1885 r., 72 l.
8. 29. Ferdynand Serwatowski, kapitan artylerii wojsk rosyjskich, zm. 1885 r., 66 l.
9. 33. kpt. Leon Zwoliński, żołnierz legionów polskich, ZWZ-AK, komendant Policji Państwowej w Janowie Lubelskim, zm. 1966, 70 l.
10. 34. Wacław Ołtarzewski, podporucznik, weteran powstania 1863 r., mecenas z Kijowa, zm. 1922 r., 80 l.
11. 38. Edward Jezierski, posterunkowy Policji Państwowej, poległ w walce z bandytami, 1902-1927.
12. 39. Franciszek Moszczyński, odznaczony złotym krzyżem zasługi, zm. 1964, 84 l.
13. 47. Stanisław Kramarzewski, słuchacz Politechniki, kadet 4 p. Strzelców Polnych, poległ pod Godziszowem, 24.08.1914 r., 20 l.
14. 52. Mogiła zbiorowa, Żołnierze polscy polegli za ojczyznę w 1939 r.
15. 56. Jan Duda „Sokół”, żołnierz AK i WiN, komendant szpitala polowego obwodu janowsko-kraśnickiego 1942-44, represjonowany przez NKWD i UB – 1944-56, 1911-1990.
16. 57. Leon Boliński, uczestnik wojen 1920 i 1939 r., 1900-1986.
17. 59. Kwatera żołnierzy radzieckich poległych w 1944 r.
18. 60. Tadeusz Tomasz Pobóg-Zdzieszyński żołnierz 5 polskiej dywizji syberyjskiej, 1897-1956.
19. 71. Stanisław Ścis, podoficer 8-go pułku Legionów w Lublinie, ur. 1914, poległ w walce o Zamość z Niemcami, we wrześniu 1939 r.
20. 79. Żołnierze Armii Podziemia
21. 76. Żołnierze Armii Podziemnej: Władysław Białek, Władysław Czyż, Tadeusz Karkut, Antoni Miazga, Stefan Karkut, Józef Miazga, Edward Gęśla, Tadeusz Habuda, polegli w walce z okupantem w 1944 r.
22. 93. kpt. Wincenty Sowa ps. Vis, dowódca oddziałów AK i NSZ zamordowany przez UB 20.11.1944 r., 30 l.

Urzędnicy

7. 7. Władysław Ludwik Czerniawski, referent biura powiatu, zm. 1891 r., 83 l.
8. 9. Krzysztof Dziubiński, były urzędnik i emeryt, zm. 1877 r., 74 l.
9. 12. Adam Sienicki, pracownik ordynacji zamojskiej, zm. 1915 r., 70 l.,
10. 21. Leopold Gilczyński, referent powiatu janowskiego, 1863-1897.
11. 22. Józef Tallot Kiełłpsz [lub Tallat-Kiełtysz], leśniczy ordynacji zamojskiej, 1846-1923.
12. 27. Wincenty y Realo [lub Reald] Janowicz, kasjer kasy powiatu, radca kolegialny, kawaler orderów, zm. 1899 r., 72 l.
13. 31. Michalina Wolska, urzędniczka Sejmiku, zm. 1924 r., 25 l.
14. 32. Stanisław Paczkowski, naczelnik poczty, zm. 1924 r., 54 l.
15. 35. Władysław Niedzielski, długoletni pracownik NBP w Kraśniku, zm. 1962 r. 50 l.
16. 43. Hiacynt Dąbrowski, budowniczy powiatu zamojskiego, zm. 1864 r. 68 l.
17. 44. Józef Odelski, burmistrz Janowa, zm. 1863 r., 67 l.
18. 61. Leon Talarski, urzędnik państwowy, zm. 1930 r., 51 l.
19. 63. Wincenty Gociewicz, emerytowany urzędnik państwowy, zm. 1932 r., 37 l.
20. 83. Teofil Kurzawski, leśniczy Lasów Państwowych, zm. 1937 r., 53 l.

Prawnicy

20. 20. Jan Nepomucen Czerniawski, sędzia sądu okręgowego, zm. 1923 r., 81 l.
21. 25. Adolf Estreicher, doktor obojga praw, sędzia Trybunału, rejent przy sądzie Pokoju w Janowie, zm. 1886 r., 66 l.
22. 30. Wacław Ryszko, notariusz, 1886-1974.
23. 37. Jan Rybczyński, radca Dyrekcji Okręgowej Poczty i Telekomunikacji w Lublinie, 1905-1960.
24. 45. Walenty Machnikowski, sędzia prezydujący, zm. 1894 r., 73 l.
25. 64. Kajetan Teofil Piasecki, obrońca sądowy, zm. 1931 r., 74 l.
26. 70. Jan Sokal, adwokat, 1907-1969.
27. 91. Wiesław Strużak, adwokat, 1922-2000.

Lekarze

19. 19. Tomasz Szercha, powiatowy felczer, zm. 1916 r., 58 l.
20. 23. Karol Julian Sosnowski, lekarz, zmarł ratując więźniów od zarazy, zm. 1881 r., 34 l.
21. 24. Franciszek Stodulski, doktor medycyny, zm. 1921 r., 30 l.
22. 46. Roman Skrzat, lekarz medycyny, 1930-1986.
23. 54. Stanisław Dobrowolski, lekarz medycyny, zm. 1979 r., 42 l.
24. 66. Stanisław Czeszejko-Sochacki, szlachcic herbowy, długoletni lekarz dentysta ubezpieczalni społecznej, zm. 1935 r., 71 l.
25. 78. Antoni Olas, lekarz weterynarii, 1920-1992.
26. 77. Seweryna Jabłońska, długoletnia zasłużona pielęgniarka, zm. 1985 r., 90 l.

Nauczyciele

15. 15. Ryszard Graboś, nauczyciel, przyjaciel dzieci i młodzieży, zm. 1971 r., 38 l.
16. 48. Zygmunt Żuber, nauczyciel i wychowawca, harcmistrz, kapitan rezerwy, 1929-1994.
17. 49. Jadwiga z Golińskich Skakujowa, nauczycielka, zm. 1972, 66 l.
18. 50. Antoni Skakuj, nauczyciel, 1979 r., 70 l.
19. 36. Aleksander Dąbrowski, nauczyciel, zm. 1960 r., 56 l.
20. 42. Adolf Burkowski, nauczyciel, zamordowany w Auschwitz, 43 l.
21. 87. Lucjan Kochanowski, nauczyciel, zmarł na wygnaniu, zm. 1942 r., 70 l.
22. 88. Czesław Gromek, nauczyciel muzyki i organista, zm. 2001 r., 69 l.
23. 62. Wincenty Łukaszewicz, artysta malarz, profesor gimnazjum, zm. 1931 r., 70 l.
24. 82. Jan Kotowicz, profesor, 1885-1978.
25. 92. Marianna Byra, nauczycielka, zm. 1988 r., 45 l.
26. 72. Antoni Skrzat, nauczyciel, 1897-1952.

Pozostali

5. 5. Mogiła mieszkańców wsi Pikule zamordowanych przez Niemców 3.10.1942 r. za pomoc partyzantom, 52 osoby.
6. 17. Jan Krysteli, kantor bractwa różańcowego, zm. 1896 r., 55 l.
7. 18. Stanisław Ryszler, ur. 1893 r., zm. w Auschwitz.
8. 26. Ignacy Wołk Lewandwicz, obywatel ziemski z Białorusi, zm. 1901 r.
9. 53. Wawrzyniec Góra, „Pielgrzym, pielgrzymował dwa razy do Rzymu”, zm. 1881 r., 68 l.
10. 55. Adam Pianowski, mistrz młynarstwa, 1904-1986.
11. 58. Agnieszka z Bielaków Fusiarska, zm. 1861 r., 52 l., mieszczanka janowska, najstarszy zachowany nagrobek.
12. 65. Jan Herfurt, przemysłowiec, obywatel miasta Janowa, zm. 1932 r., 79 l.
13. 69. Roman Pawlos, ramarz, zmarł na posterunku pracy w 1941 r. przy konserwacji drogi Janów-Nisko.
14. 80. Marian Jakubiński, inżynier chemik, 1887-1949.
15. 84. Klementyna Stanisława z Loefferów Sotowska, żona rejenta, członkini Związku Pracy Obywatelskiej Kobiet, 1876-1937.
16. 90. Józef Blacha, długoletni pracownik zakładu energetycznego, zm. 1977 r., 74 l.

Literatura i źródła:

Karta cmentarza w Janowie Lubelskim, 1989 r., oprac. T. Twardowski, Cz. Kiełboń, Państwowa Służba Ochrony Zabytków w Lublinie.

Archiwum Archidiecezjalne w Lublinie, Rep. 60 VI, sygn. 1.

Akta stanu cywilnego 1901-1945, Urząd Stanu Cywilnego w Janowie Lubelskim.

78. Z. Baranowski, Rys historyczny janowskich cmentarzy, Janowskie Korzenie 2004, nr 3, s. 75-78.
79. M. Florek (oprc.), Zabytkowe cmentarze i mogiły w Polsce. Województwo tarnobrzeskie, Warszawa 1995, s. 69.
80. M. Zahajkiewicz (oprac.), Diecezja Lubelska 1985, Lublin 1985, s. 190, 191, 193, 197.

Plan schematyczny cmentarza bialskiego (orientacja numerów na mapce na charakter przybliżony)

[1] W 1989 r. sformułowano następujące wnioski w zakresie ochrony konserwatorskiej: założenie dla 50 nagrobków kart ewidencyjnych zabytków ruchomych, opracowanie dla cmentarza pełnego studium historycznego, poddanie najstarszych nagrobków (ok. 50) zabiegom konserwatorskim.